Stimmloser uvularer Frikativ

Stimmlose uvulare Frikativ
IPA-Nummere	142
IPA-Zeiche	χ
IPA-Bildli
Teuthonista	`x?`
X-SAMPA	`X`
Kirshenbaum	`X`
Hörbiispiil^ⓘ^/?

De stimmlosi uvlari Frikativ isch e Luut vo de mänschliche Sprooch. Im Alemannische isch er näbe [x] eini vo de Ussprooche vùm <ch> wie in „Bach “, „Chind“ oder „Chuchichäschtli“. Im internationale phonetische Alphabet wird er mit [χ] transkribiert.

Im Alemannische isch de Luut in freier Variation mit em velare [x]. Je nooch Dialäkt ùn Person bruucht mer also eine vo de beide Luut, oder öbis derzwüsche, ohni dass d Bedütig vùm Wort sich verändret. Au im Hochdütsche sin die zwee Luut in freier Variation. Imene Deil alemannische Dialäkt, wie zum Byspil em klassische Baseldytsch, isch de Luut usserdäm no ei mööglichi Ussprooch vùm Zäpfli-r. Wörter wie ‚Bilder‘ ghöre sich für Sprecher vo andre Dialäkt deno änder wie ‚Bildech‘ aa.

In viilene hochalemannische Dialäkt wie em Züridütsche, wird zwüsche eme chùrze (Lenis) ùn lange (Fortis) uvulare Frikativ ùnterschide. Die beide Luut sin also verschiidni Phonem. D Transkription vo dänne beide Luut wird vo Linguischte aber nit eiheitlig gmacht. Zum Deil wird de Lenis als [χ] ùn de Fortis als [χː] transkribiert, oder aber de Lenis wird mit em Zeiche für en stimmhafte uvulare Frikativ ùn eme Sùnderzeiche für Stimmlosigkeit [ʁ̥] transkribiert, ùn de Fortis defür mit em normale [χ]. Mangmool wird s Zeiche für Stimmlosigkeit au ewäg glo, oder mer ùnterscheidet grad gar nit zwüsche dänne beide Luut. In de Verschriftig vùm Alemannische wird de Ùnterschid meischt gar nit gmacht; allerdings isch in de erschte Ussgaab vo de Dieth-Schrift vo 1938 für de Lenis-Luut e normals <ch> vorgschloo worde, ùn für de Fortis <cch>. Des het sich aber nit duregsetzt ùn in de zweite Ùfflaag vo 1986 wird empfoole, dass mer die beide Luut normalerwys nit sött verschiide kennzeichne.

In de meischte alemannische Dialäkt usserhalb vo de Schwyz, wo vo de binnedütsche Konsonanteschwächig betroffe sin, git es die Luut überhaupt nit als eigeständigi Phonem, sùndern si sin nùmme je nooch de Position im Wort oder de luutliche Ùmgäbig Allophon vùm glyche Phonem. In Transkriptione vo dänne Dialäkt wird de meischt eifach ällewell s Zeiche [χ] gnoo.